Politiek en bestuurlijk leiderschap | Jaap Boonstra (2024)

Politieke en bestuurlijke leiders leven in een onstuimige tijd en staan voor lastige keuzen welke koers zevaren. Een moreel kompas kan helpen bij het maken van keuzen.

Politieke leiders
Politieke leiders heb je in soorten en maten. Sommige spelen op het wereldtoneel, anderen treden naar voren op Europees of nationaal niveau, weer anderen spelen hun rol in de gemeentelijke politiek. Mijn collega Paul ’t Hart beschrijft politieke leiders als gladiatoren in het spektakel van de drama-democratie. Je wordt geacht de strijd aan te gaan en heldendaden te verrichten onder het toeziend oog van het publiek. Je hebt een mandaat van de kiezer, bent volgend aan de democratie en je bent altijd van anderen afhankelijk. Dat verkleint je speelruimte aanzienlijk om eigen keuzen te maken en beslissingen te forceren. Tegelijkertijd bestaan er hoge verwachtingen binnen en buiten de eigen organisatie. Die verwachtingen lopen zelden synchroon. Wat kun je doen? Wat is opportuun? Actie ondernemen, stevig interveniëren, het dossier naar je toe rekken, of eerst verkennen wat er speelt, even afwachten en kleine duwtjes geven.

Bestuurlijke leiders
Bestuurlijk leiders hebben een taak om de bijdragen van de professionals in de organisatie te richten en in overeenstemming te brengen met waarden waar de organisatie voor gaat en staat. Het zoeken naar richting is niet eenvoudig, vooral niet als het landschap voortdurend verandert. Zo sta je als leider van een jeugdzorginstelling voor ingewikkelde keuzen. Het is onduidelijk hoeveel hulp er volgend jaar nodig is en hoeveel geld daarvoor beschikbaar is. De rol van de gemeenten is lang niet altijd duidelijk en je hebt te maken met nieuwe politici in de gemeenteraad en het college. De financiële verantwoording zal zeker wijzigen, alleen weet je niet hoe en de informatiesystemen zijn daar zeker niet op ingericht. Eén ding is zeker, er is minder geld beschikbaar en er zal minder gespecialiseerde hulp geboden kunnen worden. Ga je investeren in innovatie van zorg, zoek je naar partners om samen sterker te staan, neem je alvast een voorschot doorprofessionals geen vast contract te geven of te ontslaan? Het zijn lastige afwegingen in een onzekere tijd.

Vertekeningen
Er bestaan veel misverstanden over politieke en bestuurlijke leiders. Het idee bijvoorbeeld dat deze leiders zich in het centrum van de besluitvorming bevinden. Dat is maar zelden het geval en misschien op een enkel dossier. Je hebt als leider altijd te maken met andere spelers, binnen en buiten je organisatie. Veel speelruimte had Dijsselbloem niet als voorzitter van de Eurogroep waar regeringsleiders van grote landen achter de schermen een koers uitzetten, waar de Europese bank haar stempel drukt en waar ministers van de Eurolanden maar lastig op één lijn zijn te krijgen. Je staat niet in het centrum van de besluitvorming, maar aan de rand waar je kunt proberen anderen in het spel te brengen en spelverdeler te zijn. Nog zo’n misverstand: bestuurlijke leiders spelen hun rol op de voorgrond. Dat is onzin want het meeste werk wordt verricht achter de schermen en tussen de coulissen, zoals mijn collega Mark van Twistmooi heeft beschreven. Achter de schermen wordt het speelveld bepaald en worden ongeschreven spelregels afgesproken. Politieke leiders kunnen niet zonder medestanders en bondgenoten. Soms hebben ze zelfs volgelingen, maar vrienden hebben ze niet. Wel hebben ze te maken met tegenstanders, concurrenten en vijanden. Dat maakt het koers zoeken lastig en niet zonder gevaar. Het idee dat leiders het voortouw moeten nemen en draagkracht moeten tonen is gevaarlijk. Juist in gevoelige situaties is het beter om terughoudendheid te betrachten en daadkracht te doseren. Politieke en bestuurlijke leiders creëren mogelijkheden, bewerkstelligen doorbraken zonder zelf al te daadkrachtig te zijn. Ze werken niet in het systeem en staan niet op het podium, ze werken aan het systeem en tredenzeldenop de voorgrond. Ze zijn terughoudend in hun bemoeienis maar wel zeker betrokken op wat er speelt.

Leiderschapskwaliteiten
Politieke en bestuurlijke leiders hebben specifieke kwaliteiten. Ze werken aan identiteitsvorming en gemeenschapsvorming. Ze expliciterengroepsgrenzen en zorgen ervoor dat mensen bij een groep willen horen. Leiders articuleren waarden en normen waardoor helder is wat goed is en wat het leven waardevol maakt. Ze mobiliseren collectieve energie door het schetsen van aanlokkelijke toekomstbeelden en ze zijn bereid tot het maken van gewaagde keuzen die de samenleving niet wil of durft te maken. Leiders die hun nek uit steken hebben teflon-kwaliteiten om alle kritiek en beschimpingen van zich af te laten glijden en de moed om standvastig te zijn.

Waardenkompas
Waardoor laat je je als leider leiden als het spoor niet duidelijk is en het landschap voortdurend beweegt. Het is verstandig om je te laten adviseren en zelf in contact te blijven met wat er speelt. Het is nodig om het speelveld te definiëren en spelers in positie te brengen. Het is noodzakelijk om kwesties te kiezen waar je zichtbaar voortgang wilt boeken en andere zakente delegeren aananderen. Maar het meest belangrijk is om jezelf te kennen, jezelf te beteugelen en niet in jezelf te verdwalen, zoals mijn collega Erik van de Loo het prachtig duidt. Een waarden-kompas of moreel kompas helpt om keuzen te maken en het goede te doen. Een mooie verbeelding van zo’n kompas is “Feng Shui” dat in de Chinese oudheid werd gebruiktom te zoeken naar een harmonische relatie tussen de mens en omgeving.Als moreel kompas helpt “Feng Shui” bij het zoeken naarevenwicht tussen tegengestelde, maar elkaar complementerende krachten.

In het noorden gaat het om wijsheidomkennis goed te gebruiken en verdraagzaamheid om tolerant te zijn naar afwijkendeopvattingen en gedragingen.
In het westengaat het om rechtvaardigheid als fundament van goed gemeenschapsleven en verzoening met tekortkomingen van jezelf en anderen.
In het zuiden gaat het omwaardigheid die voortkomt uit beheersing van eigen emoties en hoffelijkheid door aandacht en vriendelijkheid vooranderen.
In het oosten gaat het om humaniteit in de zorg naaranderen en compassie die zich uit in mededogen en medeleven met anderen.

In onzekere en onstuimige tijden is het als politiek en bestuurlijk leider lastig om koers te vinden en te houden. Een moreel kompas gebaseerd op menselijke waarden kan hierbij houvast bieden.